به گزارش سرویس بین الملل خبرگزاری حوزه، در بخش های قبلی با عنوان اسلام و روسیه معاصر به موضوعات مختلفی همچون ترکیب قومی و مذهبی مسلمانان روسیه، تقسیمات اداری جوامع اسلامی در این کشور و بالاخره وضعیت انتشارات اسلامی در روسیه پرداختیم. هم اینک وضعیت مدارس دینی و موسسات آموزشی اسلامی در روسیه مورد بررسی قرار می گیرد:
قبل از دوره شوروي، جامعه اسلامي روسيه به اندازه كامل از مؤسسات روحاني اسلامي سطح متوسط و عالي برخوردار بود. سطح تحصيل در مدارس قازان، اوفا و اورنبورگ به قدري بالا بود كه امكان تربيت متخصصين درجه عالي در زمينه علوم الهي را هم مي‌داد. البته فارغ التحصيلان مدارس كمتر شناخته شده نيز به زبان ادبي عربي تسلط كامل داشتند و مي‌توانستند به اين زبان بنويسند و صحبت كنند. شبكه مدارس و مكاتب (مدارس ابتدايي) اسلامي در همه مناطق سكونت متراكم مسلمانان وجود داشت كه در اين شرايط هر شخص پيرو اسلام مي‌توانست تحصيلات اسلامي خوبي كسب كند.
يك مدرسه مي‌توانست چهار درجه از ابتدايي تا عالي داشته باشد. طلبه بعد از اتمام مرحله سوم آموزش از حق تدريس برخوردار مي‌شد.
* نگاهی به مدارس دینی قازان
مدرسه «محمديه» قازان كه در سال 1992 توسط مفتي عالمجان بارودي و به افتخار پدرش نامگذاري شد، از بالاترين سطح محبوبيت برخوردار بود. صدها نفر از نخبگان تاتار در اين مدرسه تحصيل كرده و در علوم ديني و در رشته‌هاي غير ديني دانش خوبي را كسب كرده بودند. رشته‌هاي تحصيلي مدرسه محمديه شامل زبان و ادبيات تاتاري، روسي، عربي و فارسي، جبر، رسم فني، فيزيك، جغرافيا، فلسفه، منطق، روان‌شناسي، علوم تربيتي، حقوق و طب بود.
غير از «محمديه»، مدرسه «قاسميه» قازان، مدرسه «عاليه» اوفا، مدرسه «حسينيه» اورنبورگ و مدرسه «رسوليه» تروئيتسك از شهرت و محبوبيت زيادي برخوردار بودند. تراكم مدارس ابتدايي و متوسط هم بسيار بالا بود. در آستانه انقلاب اكتبر 1917 در استان قازان 900 مدرسه وجود داشت و در استان اورنبورگ 344 مدرسه.
* اصلاحات نظام آموزشی اسلامی
اوايل قرن 20 اصلاحات نظام آموزش اسلامي شروع شد كه به معرفي اصول جديد آموزش انجاميد. پيروان اين نظام جديد آموزشي كه «جديديون» ناميده شدند، به اروپايي كردن نظام آموزشي دعوت مي‌كردند ولي با مقاومت از سوي ائمه محافظه‌كار موسوم به «قديميون» روبرو مي‌شدند. حكومت شوروي به رويارويي آن‌ها پايان داد و تا سال 1939 همه مدارس اسلامي در خاك روسيه را تعطيل كرد.
* وضعیت تحصیل مسلمانان شوروی تا قبل از 1989
تا سال 1989 مسلمانان اتحاد شوروي مي‌توانستند تنها در جمهوري ازبكستان در مدرسه تخصصي متوسط «ميرعرب» (كه از سال 1945 فعاليت مي‌كند) و در انستيتوي عالي اسلامي تاشكند (از سال 1971 كار مي‌كند) تحصيل كنند. سهميه مسلمانان فدراسيون روسيه براي تحصيل در اين مدارس چندان بالا نبود. همين امر باعث شد كه در آغاز مرحله احياي اسلام در روسيه تعداد ائمه تحصيل كرده به چند ده نفر محدود شود. بعضي رهبران روحاني و از جمله مفتي طلعت تاج‌الدين موفق به كسب تحصيلات عالي اسلامي در كشورهاي اسلامي دوست اتحاد شوروي شده بودند.
در سال 1988 بر اساس كلاس‌هاي زبان عربي وابسته به مسجد جامع مسكو، مدرسه «اسماعيليه» افتتاح شد كه اولين مؤسسه آموزشي اسلامي در فدراسيون روسيه شد. در سال 1989 در شهر اوفا مدرسه «رضاءالدين فخرالدين» دائر شد و يك سال بعد در قازان مدرسه «زاكابانويه» (سپس نام آن به مدرسه عالي اسلامي قازان به نام هزارمين سالگرد اسلام تغيير كرد) تأسيس شد. اين مدرسه از سال 1992 فعاليت تمام عيار خود را شروع كرد. تا سال 1991 مدارس ابتدايي و متوسط همچنين در داغستان و چچن مدارس ابتدايي و متوسط به وجود آمدند.
* فروپاشی شوروی و مساله ای بنام تربیت روحانی
بعد از فروپاشي اتحاد شوروي مسلمانان روسيه با مسأله بسيار جدي تربيت ائمه روبرو شدند كه نه دهها نفر بلكه صدها و هزاران نفر از آن‌ها لازم بود. مدارس موجود در روسيه نمي‌توانستند حتي 5% احتياج به نيروي روحاني را ارضا كنند در حالي كه مدرسه «مير عرب» بخارا و انستيتوي اسلامي تاشكند از دسترس مسلمانان روسيه خارج شدند. در اين شرايط دشوار مسلمانان كشورهاي عربي به برادران ايماني روس خود امكان تحصيل رايگان را دادند. البته، نمي‌توان گفت كه همه آن‌ها از روي نيات خيرخواهانه رفتار كرده باشند. بنيادهاي وهابي كه به عوامل نفوذ خود در منطقه‌اي كه قبلاً بر روي آن‌ها بسته بود، احتياج داشتند، حاميان مالي اساسي اين برنامه بودند.
* تحصیل علاقمندان به علوم دینی در خارج از کشور
بخش عمده دانشجويان در سالهاي 1992-1990 راهي مراكز خارجي شدند كه تا سال 1994 اولين ائمه تحصيل كرده‌اي از آنجا برگشتند كه برادران ايماني محلي، آن‌ها را علماي بزرگ مي‌پنداشتند. همين افراد مبتكر ايجاد شبكه‌اي از مدارس روحاني در جهت احياي نظام آموزش اسلامي در روسيه شدند.
* 30 مدرسه دینی در سال 1996
تا سال 1996 در وزارت دادگستري روسيه حدود 30 مدرسه متوسط و عالي به ثبت رسيدند كه اين ارقام نسبتاً بالا به نظر مي‌آمد. در سال 1995 در قازان مدرسه «محمديه» به عنوان مؤسسه آموزشي عالي روحاني احيا شد. مدارس روحاني متوسط در شهرهاي نابرژني چلني، آلمتيفسك، نيژنه كامسك، نورلات، بوئينسك (تاتارستان) اوكتيابرسكي (جمهوري باشقيرستان)، بوگوروسلان (منطقه اورنبورگ)، اوليانوفسك، ساراتوف، نيژني نوگورود و تومن افتتاح شدند. مدرسه «عاليه» در اوفا و مدرسه «حسينيه» در اورنبورگ احيا شدند.
* داغستان؛ بیشترین رشد تعداد مدارس دینی
بيشترين رشد تعداد مدارس روحاني در داغستان مشاهده مي‌شد، به طوري كه تا سال 2000 مدارس متوسط و عالي اسلامي تقريباً در هر شهر و قصبه بزرگ اين جمهوري دائر شده بودند. معروف‌ترين آن‌ها دانشگاه اسلامي شمال قفقاز و دانشگاه امام شافعي، دانشگاه اسلامي سيف‌الله قاضي در بويناكسك، انستيتوي سيد محمد ابو بكروف، انستيتوي امام شامل در شهر خاساويورت و انستيتوي اسلامي «نور الارشاد» به نام سعيد افندي در قصبه «چيركي» ناحيه بويناكسك جمهوري داغستان هستند.
* افتتاح دانشگاه اسلامی روسیه
در سال 1998 در شهر قازان «دانشگاه اسلامي روسيه» افتتاح شد كه بايستي دانشگاه اصلي اسلامي كشور شود. از سال 1999 دانشگاه اسلامي مسكو به رقابت با آن پرداخت كه بر اساس مدرسه «اسماعيليه» (1998) و كالج عالي روحاني اسلامي مسكو (1994) تأسيس شد. دانشگاه اسلامي روسيه ساختمان‌هاي لازم را به صورت رايگان و دانشگاه اسلامي مسكو با حق اجراي بسيار پايين دريافت كرد. همين امر همراه با كمك‌هاي مالي سخاوتمندانه مقامات رسمي كشور و حاميان مالي خارجي نويد دورنماي درخشان توسعه اين مؤسسات آموزشي را مي‌داد.
فرق اساسي بين دانشگاه اسلامي روسيه و دانشگاه اسلامي مسكو در نحوه آموزش نهفته شده بود. در حالي كه فارغ التحصيلان دانشگاه اسلامي مسكو مدرك پايان تحصيل كارشناسي علوم ديني و شرق‌شناسي را دريافت مي‌كردند، دانشگاه اسلامي روسيه تا سال 2002 فقط متخصصين علوم ديني در رشته‌هاي «امام خطيب، استاد علوم شرعي و زبان عربي» و «امام خطيب، استاد علوم قرآني و زبان عربي» را تربيت مي‌كرد. تنها در سال 2002 براي اولين بار دانشجويان به دانشكده علوم ديني دانشگاه اسلامي روسيه پذيرفته شدند كه در اين دانشكده كارشناسان غير روحاني علوم ديني تربيت مي‌شوند. دانشگاه اسلامي روسيه اولين دانشگاه روسيه شده است كه علماي اسلامي را آماده مي‌كند.
* مشکلاتی که فراروی موسسات و مدارس دینی بود
با اين وجود، مؤسسات آموزشي مذكور با مسايل زيادي روبرو مي‌شدند. ايلدوس زاهدولين، رئيس دانشگاه اسلامي روسيه در سال 2006 نوشت: «از جمله مشخصات دانشگاه اسلامي مسكو، شمار قليل دانشجويان است... با وجود اينكه تعداد دانشجويان دانشگاه اسلامي روسيه هم كم نيست، فارغ التحصيلان آن زياد نيستند. در حال حاضر در دانشكده‌هاي مذهبي دانشگاه اسلامي روسيه در سال اول 36 نفر تحصيل مي‌كنند، در سال دوم 18 نفر، در سال سوم 12 نفر، در سال چهارم 13 نفر. تعداد فارغ التحصيلان سالهاي گذشته هم چندان زياد نيست: 14 نفر در سال 2002، 8 نفر در سال 2003، 14 نفر در سال 2004، 8 نفر در سال 2005. اين بهره دهي كم باعث مي‌شود كه بهاي تمام شده تربيت طلاب دانشگاه اسلامي روسيه بيش از حد بالا باشد».
واقعاً، تعداد فارغ التحصيلان دانشگاه اسلامي مسكو و دانشگاه اسلامي روسيه به قدري ناچيز است كه بهاي آمادگي يك متخصص در اين دانشگاه‌ها شبيه به آمادگي خلبان فضانورد است. سطح تحصيلات در اين دو دانشگاه اسلامي اساسي كشور مناسب نبود. رئيس دانشگاه اسلامي مسكو بي‌كفايتي حرفه‌اي از خود نشان داد در حالي كه در دانشگاه اسلامي روسيه بخش عمده استادان تخصص كافي نداشتند.
ايلدوس زاهدولين درباره اين مسأله نوشت: «در هيأت علمي سابق دانشگاه كساني با تحصيلات عالي مذهبي وجود نداشتند. آن‌ها همچنين از تجربه فعاليت تدريسي يا مديريتي در دانشگاه غير مذهبي برخوردار نبودند زيرا تحصيلات عالي غير مذهبي نداشتند». در آن زمان در ميان 69 رئيس دانشگاه‌ها، انستيتوها، مدارس و كالج‌هاي اسلامي روسيه، تنها مقصود صادقوف رئيس انستيتوي علوم الهي و دين‌شناسي ماخاچ‌قلعه به نام مما-دبير، درجه علمي دولتي داشتند.
تا سال 2002 معلوم شده بود كه دانشگاه اسلامي مسكو، دانشگاه اسلامي روسيه و ساير دانشگاه‌هاي اسلامي
* ضرورت تربیت روحانیون سطح بالا برای مبارزه با وهابیت
نمي‌توانند مسأله تربيت نيروي متخصص براي اسلام سنت‌گرا را حل كنند. سطح آموزش در اين مؤسسات آموزشي امكان آمادگي فقط ائمه ساده را مي‌داد كه در نكات باريك عقيده، فقه و احاديث اسلامي تبحر چنداني ندارند. و اين در حالي است كه امت اسلامي روسيه به علما و فقهاي درجه عالي نياز دارد كه بتوانند در آينده قشر نخبه رهبران مسلمانان را تشكيل دهند و در سطح شايسته‌اي با وهابيون و پيروان فرقه‌هاي ديگر بحث كنند و از مباني اسلام معتدل دفاع كنند. متخصصين انگشت‌شمار اين سطح بالا كه طي 20 سال اخير ظاهر شده‌اند، مجبور شدند در خارج از كشور كسب تحصيل بكنند زيرا در روسيه كسي نبود كه براي آن‌ها امكانات آموزشي را فراهم كند. آذر علي‌يف دبير شوراي مذاهب جامعه مشترک المنافع و عالم نامدار اسلامي در اين مورد اظهار داشت: «با وجود اينكه در سالهاي اخير در روسيه مدارس و دانشگاه‌هاي اسلامي زيادي افتتاح شده‌اند، كيفيت تحصيل و در اين موسسات آموزشي و سطح معلومات دانش‌آموختگان آن‌ها واجد شرايط نيست».
وضعيت آموزش اسلامي رو به وخامت گذاشته بود. در بسياري از مدارس اسلامي روند آموزش بر اساس رهنمودهاي مذاهب غير سنتي براي روسيه جريان داشت. بعضي از مدارس اسلامي به پايگاه‌هاي افراطيون و تروريست‌ها تبديل شدند. مقامات رسمي كشور در رابطه با جنجال‌هاي مربوط به فعاليت مدرسه «يولديز» شهر نابرژني چلني ابراز نگراني كردند. اين مدرسه اوايل سالهاي 1990 تحت كنترل سازمان افراطي «طيبه» قرار گرفت. و اما فارغ التحصيلان مدرسه «الفرقان» شهر بوگوروسلان در پر آوازه‌ترين اعمال تروريستي سالهاي اخير شركت كردند. معلوم شده است كه دولت بايد به مسلمانان كمك كند نظام آموزشي اسلامي را تنظيم كنند. رهبران اسلام سنتي هم بارها از مقامات رسمي كشور اين درخواست را كرده بودند.
* دو دستوری که پوتین صادر کرد
ولاديمير پوتين رئيس جمهور وقت روسيه 21 مي‌و 16 ژوئن 2002 دو دستور صادر كرد كه ناظر بر طراحي تدابير لازم جهت «ارائه كمك سازماني، مالي و اسلوبي به توسعه آموزش ديني و قبل از همه آموزش اسلامي» و افتتاح دانشگاه اسلامي غير ديني در مسكو بودند. وزارت آموزش به عنوان مجري اساسي اين دستورات تعيين شده بود.
در جريان هماهنگي‌هاي طولاني تصميم گرفته شد در انستيتوي كشورهاي آسيا و آفريقا (دانشگاه دولتي مسكو) مركز آكادميك تاريخ و فرهنگ اسلامي افتتاح شود و سالي 30 نفر دانشجو (10 نفر از اداره مرکزي روحانيت مسلمان روسيه، 10 نفر از شوراي مفتي‌هاي روسيه و 10 نفر از مركز هماهنگي مسلمانان شمال قفقاز) براي تحصيل در اين مركز پذيرفته شوند. ولي دو سال بعد اين پروژه آزمايشي متوقف شد زيرا استادان و رياست انستيتوي كشورهاي آسيا و آفريقا از دانش پايه پايين دانشجويان مركز و ناسازگاري رفتار آن‌ها با زندگي يك دانشگاه غيرمذهبي شكايت كردند. در سال 2005 تصميم گرفته شد فرصت‌هاي آموزشي براي مسلمانان در دانشگاه زبان‌شناسي مسكو، دانشگاه نيژني نوگورود و دانشگاه علوم انساني «سمولني» سن پترزبورگ سهميه‌بندي شوند (در مجموع 30 دانشجو پذيرفته مي‌شدند) ولي اين تدبير به سالم‌سازي نظام آموزشي اسلامي كشور كمك چنداني نكرد.
* اقدامات جدید برای حل بحران نظام آموزشی اسلامی
در سال 2006 مجموعه جديد اقدامات در جهت حل بحران نظام آموزش اسلامي طراحي شد. مطابق آن، قرار بود 5 مركز دانشگاهي به عنوان هسته آموزش اسلامي روسيه در مسكو، قازان، اوفا، ماخاچ‌قلعه و نالچيك افتتاح شوند. دانشگاه اسلامي مسكو وابسته به اداره روحانيت مسلمان بخش اروپايي روسيه، دانشگاه اسلامي روسيه (اداره روحانيت مسلمانان تاتارستان)، دانشگاه اسلامي روسي به نام رضاءالدين فخرالدين (اداره مرکزي روحانيت مسلمان روسيه)، مركز دانشگاهي آموزش و علم اسلامي شمال قفقاز (اداره روحانيت مسلمانان داغستان) و انستيتوي اسلامي كاباردا-بالكاريا وابسته به اداره روحانيت مسلمانان اين جمهوري به عنوان اماكن اجراي اين برنامه انتخاب شده بودند. قرار است جنب هر يك از دانشگاه‌هاي جديد 7-4 مدرسه متوسط تخصصي (جمعاً 30 باب مدرسه) ايجاد شوند در حالي كه مؤسسات آموزشي اسلامي ديگر بايد منحل شوند. به منظور اجراي اين پروژه بزرگ بنياد حمايت از فرهنگ، علم و آموزش اسلامي تأسيس شد. در حال حاضر اين بنياد براي دانشجويان مؤسسات آموزشي ديني اسلامي و دانشجويان دانشگاه‌هاي ديگري كه بر اساس برنامه خاصي آموزش مي‌بينند، ايجاد شده است و در آينده قرار است به دانشگاه‌هاي جديدي اسلامي كمك كند.
اگر اين پروژه بلندمدت و پرهزينه به موفقيت برسد، آموزش اسلامي در روسيه مي‌تواند نفس تازه‌اي بكشد و به سطح عمومي جهاني نزديك شود زيرا فعلاً سطح آن را نمي‌توان رضايت‌بخش دانست.
* تشکیل شورای آموزش اسلامی
3 مارس سال 2005 در جلسه شوراي مفتي‌هاي روسيه تصميمي درباره تشكيل شوراي آموزش اسلامي تحت رياست مراد مرتضين، رئيس دانشگاه اسلامي مسكو اتخاذ شد. 30 مارس سال 2005 اين شورا استاندارد واحد آموزش عالي مذهبي اسلامي را تصويب كرد كه شامل وصف كامل رشته «علوم ديني اسلامي» بود و امكان دريافت حرفه رسمي «خطيب – امام خطيب – استاد» را مي‌داد. ولي اين استاندارد آموزشي در عمل فقط در دانشگاه‌هاي وابسته به شوراي مفتي‌هاي روسيه مورد استفاده قرار گرفت در حالي كه مراكز اسلامي ديگر كشور حاضر نبودند سندي را كه مرتضين طراحي كرد، قبول كنند.
در حال حاضر در روسيه گرايش كاهش تعداد مؤسسات آموزشي اسلامي مشاهده مي‌شود. اين روند به خصوص در جمهوري تاتارستان به چشم مي‌خورد كه آنجا از سال 2000 روند ادغام مدارس اسلامي در جريان است. در سال 2000 بر اساس مدارس يولديز، تنزيله، اخلاص، نور‌الدين و ايمان مدرسه عالي اسلامي نبرژني-چلني ايجاد شد. و سپس انستيتوي اسلامي «فخرالدين» و مدرسه آزناكاي به مدرسه متوسط اسلامي آلمتيفسك تبديل شدند. از سال 2002 مدرسه «الفرقان» بوگوروسلان، انستيتوي اسلامي اوليانوفسك (كالج تاتاري-عربي اوليانوفسك)، كالج «رسول اكرم» زلنوگراد منحل شدند. فعاليت مدرسه «يمباي» منطقه تومن براي مدت چند سال به حال تعليق در آمد، مجوز فعاليت آموزشي مدرسه «ابو حنيفه» وابسته به مسجد جامع سارانسك فراخوانده شد و نيز شبكه گسترده كالج‌هاي تاتاري-تركي كه شامل بيش از 20 مدرسه متوسطه از مايكوپ تا اولان-اوده بود، منحل شد. در مجموع اوايل سال 2007 در روسيه 75 موسسه آموزشي متوسط و عالي اسلامي به ثبت رسيده بودند در حالي كه تعداد كلي آن‌ها معادل 229 واحد (26 موسسه آموزش عالي و 203 مدرسه متوسط اسلامي) بود.
* مسائل فراروی دانشگاه اسلامی روسیه
در سال 2005 دانشگاه اسلامي روسيه و دانشگاه اسلامي مسكو با مشكلات جدي روبرو شدند. 19 سپتامبر سال 2005 سرويس فدرال نظارت بر آموزش و علم از تمديد مجوز فعاليت مذهبي آموزشي دانشگاه اسلامي روسيه خودداري كرد؛ زيرا اين دانشگاه «مؤسسه آموزش عالي حرفه‌اي» و غير ديني است و طبق قانون فدرال «درباره آزادي وجدان و اتحاديه‌هاي مذهبي» حق ندارد روحانيون و پرسنل مذهبي را تربيت كند. در پي اين تصميم، موقعيت حقوقي دانشگاه اسلامي نامشخص شد. بعد از مذاكرات و گذشت‌هاي مختلف، اوضاع پيرامون اين دانشگاه تا حدودي سالم‌سازي شده و روند عادي آموزشي از سر گرفته شد. رفيق محمدشين محقق معتبر اسلام‌شناس به مقام رئيس اين دانشگاه منصوب شد. در سالهاي 2007-2005 دانشگاه اسلامي مسكو يك سري جنجال‌ها را تجربه كرد كه از عدم بازپرداخت وام‌هاي بزرگ توسط رئيس دانشگاه، اتهامات به استفاده نادرست از ساختمان دانشگاه كه نزديك بود به بيرون كردن دانشگاه از ساختمان آن منجر شود، نشأت مي‌گرفت. همچنين كتاب آموزشي «مباني علوم قرآني» از زير چاپ در آمد كه مؤلف آن مراد مرتضين، به تحريف مكتب اسلام و عدم آگاهي به مباني زبان عربي متهم شد.
در حال حاضر وظايف اساسي در زمينه تأمين كتب درسي درجه عالي براي دانشگاه‌هاي اسلامي بر عهده دانشگاه دولتي زبان‌شناسي مسكو گذاشته شده است كه در سال 2008 مفصل‌ترين كتاب درسي زبان عربي به اهتمام و. لبدف و بولوتوف و نيز «تاريخ ادبيات عربي» به قلم م. نيكلايوا، دائره المعارف موضوعي «اسلام در روسيه معاصر» (نوشته رمان سيلانتيف) و چند منوگرافي علمي ديگر را منتشر كرد. كاركنان دانشگاه اسلامي مسكو در چارچوب اين برنامه وزارت آموزش، همچنين كتاب‌هاي درسي «درآمدي بر علوم قرآني» و «قرآن شناسي» نوشته مراد مرتضين، «آموزش اسلامي» به قلم حبيب‌اللينا و «اسلام‌شناسي» به اهتمام مرتضين را منتشر كرده است.
* منبع: بنیاد مطالعات اسلامی روسیه
